Савол: Мо дар масоили ақоидӣ хоҳ фаҳми салафро ҳуҷҷат бидонем ва хоҳ ҳуҷҷат надонем, дар ҳар ду сурат, мушкили парокандагӣ ҳаст. Зеро агар фаҳми салафро ҳуҷҷат надониста ва фаҳми ҳар соҳибназар дар ҳар асреро мўътабар бидонем, боз ҳам мебинем, ки миёни фаҳми ин соҳибназарон низ дар масоили ақоидӣ ихтилоф ҳаст. Пас мушкил ҳанўз дар ҷои худ боқӣ аст. Роҳи ҳал чист?
Ҷавоб: Баҳси мо рўи ҳуҷҷат будан ва ё ҳуҷҷат набудан аст. Тавзеҳ он ки як вақт ҳаст, ки маншаъ ва сарчашмаи ихтилофи назар, худи инсонҳо мешаванд, ки гурезе аз он нест. Ва як вақт ҳам ҳаст, ки маншаъ ва сарчашмаи ихтилоф ва парокандагӣ, худи шореъ (Худо ва ё Паёмбар) тасаввур мешавад. Он чи мо инкор мекунем ва дуруст намедонем ва ваҳҳобиҳо муддаии онанд, маншаи ихтилоф ва парокандагӣ тасаввур шудани шореъ аст, на худи инсонҳо. Агар иддаои ваҳҳобиҳоро дуруст ангорем, чунин мешавад, ки худи шореъ, яъне Худо ва Паёмбар хостаанд, ки миёни уммат парокандагӣ сурат гирад. Зеро ҳуҷҷат донистани фаҳми салаф − бо таваҷҷўҳ ба фаҳмҳои мухталиф ва зидду нақизи онҳо ҳамон тавр, ки собит шуд − маънояш ин аст, ки Худо ва Паёмбар ба мо дастур додаанд, ки шумо дар масоили ақоидӣ, бо ҳам мухталиф бошед, на муттаҳид ва якпорча. Ин аст, ки дуруст нест ва маълум аст, ки Худо ва Паёмбар ҳаргиз чунин чизеро барои уммат намехоҳанд.
Аммо мўътабар будани назари муҷтаҳидон ва соҳибназарони ҳар аср ва замоне дар масоили ақоидӣ барои авом, ҳатто дар сурате, ки фаҳму назари мухталиф дар масоили ақоидӣ иброз намуда бошанд ҳам, ҳаргиз ба маънои пароканда қарор додани уммат намебошад. Чаро?
Тавзеҳ он ки он чи шореъ ҳуҷҷат қарор дода аст, ба иловаи ақли худододӣ (ки баҳсаш гузашт), Қуръон ва суннат (қавл, амал ва тақрири Паёмбар) мебошад ва мо дигар ҳуҷҷате надорем. Ва иҷмоъ ҳам, ки ҳуҷҷат қаламдод шуда аст, ба хотири кошифият аст, на ба худии худ. Онгоҳ шореъ бар соҳибназарон ва муҷтаҳидони уммат дар ҳар аср ва замоне − чӣ салаф бошанд ва чӣ ғайри онҳо − лозим гардонида аст, ки дар фаҳми Қуръон ва суннат ниҳояти талош ва кўшиши худро ба харҷ диҳанд то ба мазмуни он даст пайдо карда ва бар дигарон онро арза намоянд. Ва аз тарафе ҳам, худи шореъ воқиф аст, ки донишмандон чи басо дар фаҳми Қуръон ва суннат, ба фаҳми мутобиқ бо воқеъ даст пайдо накунанд, бинобар ин хатои онҳоро мавриди бахшиш қарор дода аст, зеро “Муҷтаҳид агар (дар иҷтиҳод) хато кунад, барояш як аҷру савоб аст ва агар иҷтиҳодаш дуруст бошад, сазовори ду аҷр ва савоб мебошад”.
Вале аз он ҷо ки дари иҷтиҳоду талош дар фаҳми Қуръон ва суннат то қиёмат баста нашуда аст ва боз аст, бинобар ин соҳибназарон ва муҷтаҳидон агар бештар талош ва иҷтиҳод намоянд метавонанд ба як фаҳми воҳиде даст пайдо кунанд. Ва инро ҳам бояд дониста бошем, ки ҳамеша муҷтаҳид дар иҷтиҳоди худ бояд эҳтимоли хато бидиҳад.
Аммо агар иддаои ваҳҳобиҳоро дуруст бидонем, маънояш аз кор андохтани ақл ва иҷтиҳоду талош дар роҳи ба даст овардани муроди шореъ ва баста будани дари он аст, ки гуфтем қобили қабул нест. Зеро дар ин сурат, дигар дастрасӣ ба як фаҳми воҳид ва мутобиқ бо воқеъ муяссар нахоҳад буд. Диққат шавад!
|
