Якум: Ислом ҳамчун даъвати раббонӣ, дар зоти худ бузургтар аз фаҳми донишмандон аст аз замони саҳоба то ба имрўз. Худованди Таборак ва Таоло мефармояд:

ذَلِكَ الْكِتَابُ لاَ رَيْبَ فِيهِ هُدًى لِّلْمُتَّقِينَ

Ин китоб, ки ҳеҷ тардиде дар он нест, ҳидоят барои тақвопешагон аст.[1]

Дар ҷои дигаре мефармояд:

وَمَا أَرْسَلْنَاكَ إِلَّا كَافَّةً لِّلنَّاسِ بَشِيرًا وَنَذِيرًا

Мо туро нафиристодем магар муждадиҳанда ва бимдиҳанда барои ҳамаи мардум.[2]

Низ мефармояд:

تَنزِيلُ الْكِتَابِ لَا رَيْبَ فِيهِ مِن رَّبِّ الْعَالَمِينَ

Фуруд омадани китоб бидуни шак аз сўи Парвардигори Ҷаҳониён аст.[3]

Агар чунин аст, ки Ислом қаламрави густардатаре аз ақл ва дарки муҷтаҳидон дорад, пас шоистагии онро низ дорад, ки ҳамаи замонҳо, ҳамаи маконҳо ва ҳамаи ҷаҳониёнро ҳидоят намояд. Бинобар ин уммати Ислом ҳамаи инсонҳоро дар ҳамаи ҳолот шомил мешавад. Онон ки рисолати Паёмбари Акрам (саллаллоҳу алайҳи ва олиҳи)‒ро бовар доранд, уммати “иҷобат” ва онон ки ўро бовар надоранд, уммати “даъват” ба шумор мераванд. Бисёре аз донишмандон низ бар ин назар ҳастанд. Ҳофиз Ибни Ҳаҷар дар “Шарҳи Саҳеҳи Бухорӣ” (ҷ.11. саҳ.411) мегўяд: “Уммати Паёмбар (саллаллоҳу алайҳи ва олиҳи) се дастаанд: аввал: пайравон, дуюм: иҷобаткунандагон, сеюм: даъватшудагон. Пайравон, аҳли амали солеҳанд, иҷобаткунандагон, ҳамаи мусулмононанд ва даъватшудагон, ҳамаи инсонҳоянд, ки Паёмбар (саллаллоҳу алайҳи ва олиҳи) барои ҳидояти онон барангехта шудааст”.

Ҳамаи мусулмонон дар шарқу ғарби олам, дар гузашта ва ҳол бар ин нукта иттифоқи назар доранд, ки сухани муҷтаҳидоне, ки шароити иҷтиҳоди дар илми усули фиқҳ баёншударо таҳсил кардаанд ва дар зумраи аҳли зикр ба шумор рафтаанд, шоистаи пайравист. Зеро Худованди Субҳон мефармояд:

فَاسْأَلُواْ أَهْلَ الذِّكْرِ إِن كُنتُمْ لاَ تَعْلَمُونَ

Пас бипурсед аз аҳли зикр агар намедонед.[4]

Ҳамин донишмандон калимаи “улул‒амр”‒ро дар оятҳои шарифаи зерин бар муҷтаҳидон татбиқ кардаанд:

وَلَوْ رَدُّوهُ إِلَى الرَّسُولِ وَإِلَى أُوْلِي الأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِينَ يَسْتَنبِطُونَهُ مِنْهُمْ

Агар онро ба Паёмбар ва улул‒амри худ ирҷоъ кунанд, қатъан аз миёни онон касоне ҳастанд, ки онро дармеёбанд...[5]

Бархе аз саҳоба ба дараҷаи иҷтиҳод расида буданд ва мазҳаби онҳо дар китобҳои фиқҳии мўътабар мисли “Муғнӣ”‒и Ибни Қудома, “Маҷмўъ”‒и Имом Нававӣ ва “Муҳалло”‒и Ибни Ҳазм ва ба таври мустанад дар китобҳое мисли “Мусаннаф”‒и Абдурраззоқ, “Мусаннаф”‒и Ибни Абўшайба ва соири маҷмўаҳои ҳадисӣ нақл шуда ва ба дасти мо расидааст. Пас аз саҳоба навбат ба тобеин ва тобеони онҳо расида то қарни чаҳоруми ҳиҷрӣ. Дар ин даврон муҷтаҳидоне бархостаанд, ки мо онҳоро то ҳудуди навад тан ба шумор овардаем. Аз он ҷо ки инон ҳама аҳли илм, заковат, ҳуш ва тақво будаанд, мазоҳиб, оро ва назароти истидлолияшон пайравоне доштааст.

Аз ин таърих ба баъд танҳо мазоҳиби ҳаштгона ривоҷ ёфта ва ба тавотур ба мо расидааст ва донишмандон ба тасҳеҳи истидлолоти онҳо ба ҳадиси шарифи набавӣ (саллаллоҳу алайҳи ва олиҳи) ва осори ворид аз ишон аз манобеи он пардохтаанд. Мабоҳиси зикршуда дар китобҳои ин мазоҳибро аз ҷиҳати далолати алфоз ва ҷанбаҳои луғавӣ ва фиқҳӣ мавриди диққати илмӣ қарор дода ба таҳлили мухтасароти судманд, назм ва талхиси шуруҳ, тафреи усул, илҳоқи матолиб, истинботи қавоид ва завобит, истихроҷ ва китобати усул ва соири хадамоти илмӣ иқдом кардаанд ва сабаб шудаанд то ин мазоҳиб бештар ривоҷ ёбанд ва пайравони онҳо, кам ё зиёд, дар билоди мусулмонон боқӣ бимонанд. Ин мазоҳиби ҳаштгона иборатанд аз: мазҳаби моликӣ, ҳанафӣ, ҳанбалӣ, шофеӣ (ки ба ин чаҳор мазҳаб, мазоҳиби аҳли суннат мегўянд), мазҳаби ҷаъфарӣ, зайдӣ, ибозӣ ва зоҳирӣ (ки ба инҳо мазоҳиби ғайри суннӣ мегўянд).

Бо нигоҳе ба фиқҳ ва усули ин мазоҳиб дармеёбем, ки ихтилоф байни онҳо танҳо дар доираи “занниёт” аст, на “қатъиёт”, ки мункири қатъиёт дар ҳақиқат мункири Ислом ва кофир аст. Худоро бар ин амр сипосгузорем. Бинобар ин ҳар кас ҳар як аз ин мазоҳибро пайравӣ кунад ва дар зиндагии худ аҳкоми онҳоро ба кор бандад, мусулмон аст ва исломаш дуруст мебошад. Ин назар бо фармони Худованди Мутаол ва Паёмбараш (Саллаллоҳу алаёҳи ва олиҳи), ки моро ба чанг задан ба ресмони илоҳӣ даъват карда ва хоҳони ташкили уммати воҳида ва парҳез аз ихтилоф будаанд, ҳамсўӣ дорад. Худованди Мутаол мефармояд:

وَاعْتَصِمُواْ بِحَبْلِ اللّهِ جَمِيعًا وَلاَ تَفَرَّقُواْ وَاذْكُرُواْ نِعْمَةَ اللّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ كُنتُمْ أَعْدَاء فَأَلَّفَ بَيْنَ قُلُوبِكُمْ فَأَصْبَحْتُم بِنِعْمَتِهِ إِخْوَانًا وَكُنتُمْ عَلَىَ شَفَا حُفْرَةٍ مِّنَ النَّارِ فَأَنقَذَكُم مِّنْهَا كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللّهُ لَكُمْ آيَاتِهِ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ.

Ҳамагӣ ба ресмони Худо чанг занед ва пароканда нашавед ва неъмати Худоро бар худ ёд кунед он гоҳ ки душманон (‒и якдигар) будед, пас миёни дилҳои шумо улфат андохт то ба лутфи Ӯ бародарони ҳам шудед. Шумо бар канори партгоҳи оташ будед, ки шуморо аз он раҳонид. Ин гуна Худованд нишонаҳои худро барои шумо равшан мекунад, шояд ки шумо роҳ ёбед.[6]

وَأَلَّفَ بَيْنَ قُلُوبِهِمْ لَوْ أَنفَقْتَ مَا فِي الأَرْضِ جَمِيعاً مَّا أَلَّفَتْ بَيْنَ قُلُوبِهِمْ وَلَكِنَّ اللّهَ أَلَّفَ بَيْنَهُمْ إِنَّهُ عَزِيزٌ حَكِيمٌ.

Миёни дилҳояшон улфат андохт, ки ту агар он чи дар рўи замин аст ҳамаро харҷ мекардӣ, наметавонистӣ миёни дилҳояшон улфат барқарор кунӣ. Вале Худо буд, ки миёни онон улфат андохт, чаро ки Ӯ тавонои ҳаким аст.[7]

إِنَّ هَذِهِ أُمَّتُكُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَأَنَا رَبُّكُمْ فَاعْبُدُونِ.

Дар ҳақиқат ин, уммати шумо аст, ки уммате ягона аст ва Ман Парвардигори шумоям, пас Маро бипарастед.[8]

وَإِنَّ هَذِهِ أُمَّتُكُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَأَنَا رَبُّكُمْ فَاتَّقُونِ.

Дар ҳақиқат ин, уммати шумо аст, ки уммате ягона аст ва Ман Парвардигори шумоям, пас аз Ман парво доред.[9]

وَلاَ تَكُونُواْ كَالَّذِينَ تَفَرَّقُواْ وَاخْتَلَفُواْ مِن بَعْدِ مَا جَاءهُمُ الْبَيِّنَاتُ وَأُوْلَئِكَ لَهُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ.

Монанди касоне набошед, ки пас аз он ки далелҳои ошкор бар эшон омад, пароканда шуданд ва бо ҳам ихтилоф пайдо карданд ва барои онон азоби сахтест.[10]

أَنْ أَقِيمُوا الدِّينَ وَلَا تَتَفَرَّقُوا فِيهِ.

Динро барпо доред ва дар он пароканда ва мутафарриқ машавед.[11]

Паёмбари Акрам (саллаллоҳу алайҳи ва олиҳи) ‒ ҳамчунон ки Абўдовуд ва дигарон ривоят кардаанд ‒ фармудааст: “Ихтилоф надошта бошед, ки дилҳоятон пароканда мешавад”.[12]